Co roku 20 listopada chyba wszystkie szkoły świętują 30 rocznicę powstania Konwencji o prawach dziecka (przyjęta przez Zgromadzenie ONZ dnia 20 listopada 1989 r.).
Z tej okazji uczniowie przygotowują scenki, a nawet po nocach robią plakaty o prawach dziecka na ocenę (sic!), ale z większości działań wokół świętowania Konwencji, nie dowiedzą się niczego praktycznego o swoich prawach, na co dzień łamanych w szkole.
Po uroczystych apelach i pogadankach o Januszu Korczaku i Konwencji praw dziecka, prawa dziecka - czyli prawa człowieka w szkole - będą w ich placówkach dalej łamane.
Po moim artykule dla portalu ngo.pl pt. "Odczepcie się od wyglądu uczniów i przestańcie łamać prawa człowieka" dostałam wiele e-maili i wiadomości od uczniów i uczennic, mądrych i przejętych rodziców, szanujących prawo i uczniów nauczycieli, oraz świadectw ze szkół, w których można nosić, co się chce, dzieliliście się swoimi problemami. Ale napłynęło też dużo krytyki i polemik.
Powtórzę więc: to nie moje widzimisię - to prawo: ingerowanie w wygląd szkół łamie Konstytucję i narusza prawa człowieka.
Dlatego przedstawiam pierwszą opinię prawną na ten temat, autorstwa dra hab. Łukasza Gasińskiego i apl. adw. Anny Aranowskiej.
Poniższa opinia jest napisana prawniczym językiem, dlatego laików, chcących ją lepiej zrozumieć, odsyłam najpierw do artykułu, w którym opisuję prawne argumenty w przystępny sposób: "Odczepcie się od wyglądu uczniów i przestańcie łamać prawa człowieka".
Życzę miłej lektury.
Dr hab. Łukasz Gasiński
Apl. adw. Anna Aranowska
19 listopada 2019 r.
OPINIA PRAWNA
Przedmiot opinii
Niniejsza opinia dotyczy dopuszczalnego prawem zakresu ingerencji w wygląd uczniów nakładanego na mocy statutów szkół.
Wnioski
- Zgodnie z obecnym brzmieniem ustawa Prawo oświatowe(1) przyznaje szkołom kompetencje jedynie do określania zasad ubierania się, nie zaś szeroko pojętego wyglądu uczniów. Zważywszy, że statut szkoły powinien być z zgodny z postanowieniami Prawa oświatowego, należy przyjąć, że jakiekolwiek regulacje statutowe szkół wychodzące poza ramy określające zasady ubierania się uczniów, takie jak np. zakaz noszenia makijażu czy malowania paznokci, nie mają upoważnienia ustawowego i są zatem sprzeczne z prawem.
- Celem ustawodawcy przy tworzeniu projektu ustawy Prawo oświatowe było, aby przepisy statutów szkół były sformułowane w sposób jasny i precyzyjny. Zasady ubioru ucznia nie powinny zatem zawierać zwrotów ocennych, takich jak np. pojęcie „schludny”, „estetyczny”, „niewyzywający”, „skromny”, „ekstrawagancki”, „awangardowy”, gdyż są to pojęcia nieostre, rodzące wątpliwości interpretacyjne i w konsekwencji mogące prowadzić do rozbieżności w ich stosowaniu.
- Statut szkoły musi być zgodny z aktami prawa powszechnie obowiązującego, tj. Konstytucją RP, ustawami, rozporządzeniami oraz aktami prawa miejscowego. Wszelkie postanowienia statutowe ograniczające wolność uczniów do decydowania o własnym ubiorze powinny być uzasadnione i wprowadzone w sposób proporcjonalny, tj. w sposób odpowiedni i konieczny do realizacji uzasadnionych celów, w sposób najmniej dotkliwy dla adresatów takich ograniczeń. Tylko tak wprowadzone ograniczenia nie stoją w sprzeczności z przyrodzonymi wolnościami i prawami człowieka wyrażonymi w Konstytucji RP. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na fakt, że jest niedopuszczalne wprowadzanie do statutów takich postanowień dotyczących wyglądu oraz ubioru, które mogą naruszać wolność wyznania i sumienia czy też różnicują sytuację uczniów ze względu na płeć, w szczególności, że jakakolwiek ingerencja szkół w wygląd uczniów jest również niedozwolona z punktu widzenia przepisów Konstytucji RP.
- Stan faktyczny
Przepisy prawa przyznają szkłom znaczną dyskrecję, jeżeli chodzi o ustalenie tego, co powinno składać się na ubiór ucznia oraz wprowadzają odpowiednie mechanizmy egzekwowania tego. Jednak, co wynika z przeanalizowanych przez nas statutów, szkoły w bardzo niejednolity oraz szeroki sposób interpretują przyznane im kompetencje. Prowadzi to do znacznego zróżnicowania statutów poszczególnych szkół zarówno co do stopnia szczegółowości jak również i samego przedmiotu regulacji. W konsekwencji szkoły bardzo często wychodzą poza przyznane im ustawowo ramy kompetencyjne i prawne, wprowadzając przepisy statutowe wprost naruszające prawa i wolności osobiste uczniów. W prawie wszystkich przeanalizowanych przez nas statutach szkół znaleźliśmy regulacje dotyczące zarówno ubioru jak i innych elementów wyglądu takich jak makijaż, biżuteria czy fryzura. Wiele statutów przy określaniu odpowiedniego dla ucznia ubioru wprowadza również ograniczenia, które wydają się nie mieć żadnego racjonalnego uzasadnienia, np. obowiązek noszenia rajstop jedynie w kolorze białym, cielistym lub czarnym, zakaz noszenia jaskrawych ubrań czy też zakaz noszenia ubrań podkreślających przynależność do subkultur młodzieżowych. Jednocześnie wiele sformułowań określających zasady ubioru ucznia zawiera pojęcia nieostre takie jak „schludny”, „estetyczny”, „niewyzywający”, „skromny”, „ekstrawagancki”, „awangardowy”, co z kolei sprawia, że przepisy statutów są nieprecyzyjne, pozostawiają duże pole do interpretacji przez uczniów, nauczycieli oraz rodziców i rodzą wątpliwości co do ich odpowiedniego stosowania. Z kolei pewne postanowienia, które równie często pojawiają się w statutach szkół, takie jak wprowadzające ogólny zakaz noszenia nakryć głowy czy też ograniczenia dotyczące ubioru lub wyglądu nakładane jedynie na jedną z płci, wydają się stać w oczywistej, bezpośredniej sprzeczności z podstawowymi normami konstytucyjnymi.
- Analiza prawna
Charakter prawny statutów szkół
Zgodnie z art. 88 ust. 7 Prawa oświatowego każda szkoła lub placówka oświatowa powinna posiadać statut. Statut jest najważniejszym dokumentem określającym funkcjonowanie szkoły i placówki, który transponuje przepisy prawa powszechnego na grunt konkretnej szkoły czy placówki oświatowej2 Powinien być zgodny z aktami prawa powszechnie obowiązującego, tj. Konstytucją RP, ustawami, rozporządzeniami, aktami prawa miejscowego oraz uchwałami organów stanowiących szkoły i placówki oświatowe. Przy stanowieniu statutu szkoły publicznej organ uprawniony do ustalenia jego treści musi się liczyć z koniecznością uwzględnienia również Konwencji o prawach dziecka – w zakresie uregulowanych w niej powszechnie obowiązujących praw dziecka3.
Prawo oświatowe a postanowienia statutów szkół
Zgodnie z art. 99 Prawa oświatowego w statucie szkoły określa się obowiązki ucznia, w tym zasady ubierania się uczniów na terenie szkoły lub noszenia na terenie szkoły jednolitego stroju. W każdym przypadku zasady ubierania się uczniów na terenie szkoły powinny zostać uregulowane w statucie szkoły, przy czym ustawa nie precyzuje, co na taki strój powinno się składać, pozostawiając szkołom kompetencje do szczegółowego określenia tych zasad.
W uzasadnieniu do projektu ustawy Prawo oświatowe, która weszła w życie 1 września 2017 r., w stosunku do statutów szkół wskazuje się, że „ze względu na ważność spraw, które są regulowane w statucie szkoły oraz wagi tego dokumentu w aspekcie funkcjonowania szkoły, zasadne jest, aby treści zawarte w statucie danej szkoły wynikały wprost z regulacji opisanych na poziomie ustawy. Stąd, przeniesienie treści z obecnego rozporządzenia w sprawie statutów na poziom projektowanej ustawy. Projekt zakłada wprowadzenie na poziomie przepisów ustawy regulacji określających obowiązkowe treści, które szkoła musi uregulować w swoim statucie. Treści te, w większości zostały przeniesione z obowiązującego rozporządzenia w sprawie ramowych statutów publicznych szkół. Jednak, dotychczasowe rozwiązania zostały doprecyzowane i rozwinięte, tak by nie budziły zastrzeżeń interpretacyjnych oraz by były czytelne dla wszystkich odbiorców, do których należą przede wszystkim uczniowie i ich rodzice oraz nauczyciele”. Zgodnie z intencją ustawodawcy, aby uczeń był świadom swoich praw i obowiązków w szkole, postanowienia statutu powinny być sformułowane w sposób jasny i precyzyjny. Natomiast ze względu na szczególne znaczenie statutu w aspekcie funkcjonowania szkoły, zakres kompetencji do uregulowania poszczególnych spraw w statucie powinien wynikać bezpośrednio z ustawy, a nie z rozporządzenia jak to miało miejsce w poprzednim stanie prawnym.
W rozwinięciu powyższych postulatów w dalszej części uzasadnienia czytamy: „W zapisie dotyczącym przestrzegania zasad ubierania się uczniów na terenie szkoły, zrezygnowano z wyrażenia dotyczącego dbania o schludny wygląd, kierując się zgłaszanym w tej kwestii przez uczniów, rodziców i nauczycieli wątpliwościami dotyczącymi zakresu pojęcia "schludny", jako bardzo szeroko rozumiany i nieprecyzyjny”. Zamierzeniem ustawodawcy było zatem, aby zasady ubioru ucznia nie zawierały zwrotów ocennych takich jak np. pojęcie „schludny”. W konsekwencji należy uznać za sprzeczne z celem ustawodawcy te postanowienia statutów, które odwołują się do określeń takich jak: „estetyczny”, „niewyzywający”, „skromny”, „ekstrawagancki”, „awangardowy”, gdyż są to pojęcia nieostre, ocenne, rodzące wątpliwości interpretacyjne i w konsekwencji przypisujące duże pole do dyskrecjonalnej oceny ucznia przez nauczyciela. W zależności zaś od wychowania, wieku czy też wrażliwości powyższe pojęcia mogą być rozumiane w skrajnie inny sposób przez różne osoby.
Zgodnie zaś z przepisami ustawy o systemie oświaty4 przy wystawianiu oceny z zachowania ucznia uwzględnia się stopień respektowania przez ucznia obowiązków przewidzianych w statucie, w tym, co wynika explicite ze statutów niektórych szkół, również obowiązków w przedmiocie przestrzegania panujących w szkole zasad ubioru. Chociaż ocena zachowania ucznia nie ma wpływu na ocenę z zajęć edukacyjnych, promocję do klasy programowo wyższej czy też ukończenie szkoły, ma pewien wymiar wychowawczy, gdyż oceniana jest postawa ucznia na tle szkolnej społeczności. Ocena z zachowania jest też umieszczana na świadectwie podsumowującym cały rok pracy ucznia. W konsekwencji ubiór ucznia powinien podlegać ocenie dokonywanej na podstawie precyzyjnie i jasno sformułowanych regulacji, która nie może być uzależniona od subiektywnej interpretacji sformułowań nieostrych.
Z uzasadnienia do projektu ustawy Prawo oświatowe wynika ponadto, że ustawodawca nie tylko zrezygnował z nieostrego pojęcia „schludny”, ale także posłużył się pojęciem „ubioru” zamiast „wyglądu”, co jest sformułowaniem oczywiście węższym i z punktu widzenia literalnej wykładni art. 99 Prawa oświatowego dotyczy jedynie stroju ucznia, nie zaś pozostałych elementów wyglądu takich jak fryzura, makijaż, paznokcie, biżuteria czy inne dodatki do odzieży. Zważywszy, że statut szkoły powinien być zgodny z postanowieniami aktów powszechnie obowiązujących, w tym w szczególności postanowieniami Prawa oświatowego, należy przyjąć, że wszelkie postanowienia statutowe dotyczące szeroko pojętego wyglądu uczniów, takie jak np. zakaz noszenia makijażu czy malowania paznokci, są sprzeczne z prawem.
Naczelne zasady konstytucyjne a postanowienia statutów szkół
- Konstytucja a ubiór ucznia
Wszelkie ewentualne ograniczenia dotyczące ubioru uczniów powinny być uzasadnione i wprowadzone do statutów szkół w sposób proporcjonalny, gdyż jedynie wówczas nie naruszają przyrodzonych wolności oraz praw człowieka wyrażonych w Konstytucji RP. Takim uzasadnieniem do wprowadzenia statutowych ograniczeń może być np. konieczność stworzenia odpowiednich warunków do nauki, względy bezpieczeństwa, zdrowia czy też poszanowanie wolności i praw innych osób. Zasada proporcjonalności rozumiana jest zaś w ten sposób, że przepisy prawa nie mogą wykraczać poza to, co jest odpowiednie i konieczne do realizacji uzasadnionych celów, którym mają służyć5. Sednem tej zasady jest wybór środków skutecznych do osiągnięcia założonych celów, zarazem najmniej uciążliwych dla podmiotów, wobec których mają być zastosowane lub dolegliwe w stopniu nie większym niż jest to niezbędne dla osiągnięcia założonego celu6.
W związku z tym wszelkie zakazy noszenia ubrań prowokacyjnych, zawierających elementy obraźliwe, nawołujące do przemocy, nietolerancji czy też stwarzające niebezpieczeństwo dla zdrowia można uznać za racjonalne i z oczywistych względów uzasadnione. Natomiast zakaz noszenia jaskrawych ubrań lub noszenia ubrań sugerujących przynależność do subkultur młodzieżowych nie wydaje się być racjonalny i konieczny z punktu widzenia realizowanych przez oświatę celów7 czy też względów bezpieczeństwa lub zdrowia uczniów. Dodatkowo przy wprowadzaniu ograniczeń do statutu szkoły powinny móc wykazać, czy danego celu nie można by osiągnąć w sposób mniej uciążliwy lub ingerujący w prawa i wolności uczniów. Wszelkie ograniczenia nieuzasadnione i sprzeczne z zasadą proporcjonalności powinny zostać uznane za naruszające przyrodzoną wolność uczniów oraz swobodę wypowiedzi, gwarantowane przez Konstytucję RP8, a także ratyfikowaną przez Polskę Europejską konwencję praw człowieka9 oraz Konwencję o prawach dziecka10.
Jednocześnie przy analizie statutów szkół zwróciliśmy uwagę na zasady dotyczące ubierania się uczniów w szkole, które wprost godzą również w inne fundamentalne prawa i wolności. Część statutów wprowadza między innymi ogólny zakaz noszenia nakryć głowy. Zakaz ten godzi z kolei w prawa i wolności osób, dla których nakrycia głowy (takie jak np. hidżab czy jarmułka) są nieodzownym elementem tożsamości kulturowej lub wyznaniowej. Bezwzględny zakaz noszenia nakryć głowy w szkołach jest sprzeczny z art. 53 Konstytucji RP, który przyznaje każdemu wolność sumienia i religii, co wyraża się przez między innymi wolność uzewnętrzniania swojej religii, a wolność ta może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.
Konstytucja a wygląd ucznia
Niedopuszczalne w świetle Konstytucji RP jest wprowadzanie do statutu postanowień, które dotyczą szeroko pojętego wyglądu uczniów, jako postanowień naruszających przyrodzone prawa i wolności uczniów, niezależnie od tego, że byłyby one sprzeczne z przepisami Prawa oświatowego. Jednocześnie szkoły w swoich statuach nie tylko regulują zasady wyglądu ucznia, ale równie często wprowadzają zróżnicowane zasady w zależności od płci: np. nakaz spinania włosów w „kucyk” w przypadku chłopców z długimi włosami czy też możliwość noszenia kolczyków w uszach wyłącznie przez dziewczynki. Takie zróżnicowanie sytuacji uczniów jest oczywiście sprzeczne z zasadą równości kobiet i mężczyzn wyrażoną w art. 33 Konstytucji RP. Z zasady tej należy przede wszystkim wywieść zakaz przyjmowania odmiennych regulacji prawnych w odniesieniu do mężczyzn i kobiet11. Wszelkie przepisy wprowadzające odmienne zasady w zależności od płci powinny mieć przede wszystkim konstytucyjne uzasadnienie dla takiego zróżnicowania. Podobnie jak w przypadku regulacji dotyczących zakazu noszenia nakryć głowy, wprowadzanie odmiennych zasad dotyczących noszenia biżuterii czy też sposobu układania włosów przez dziewczynki i chłopców nie ma żadnych uzasadnionych podstaw. Stoją one w oczywistej sprzeczności z podstawowymi normami konstytucyjnymi i w konsekwencji nie mogą być od uczniów egzekwowane.
dr hab. Łukasz Gasiński
apl. adw. Anna Aranowska
1 Art. 99 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1148 z późn. zm.) dalej jako „Prawo oświatowe”.
2 A. Balicki, H. Cyrulska, E. Czechowicz, M. Łyszczarz, A. Pawlikowska, Reforma oświaty. Szkolnictwo niepubliczne, statuty, dotacja podręcznikowa, Warszawa 2017.
3 M. Pilich (red.), Komentarz do ustawy - Prawo oświatowe, [w:] Prawo oświatowe oraz przepisy wprowadzające. Komentarz, WKP 2018.
4 Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1481 z późn. zm.).
5 Wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE z dnia 12 stycznia 2006 r. w sprawie C-504/04, Agrarproduktion Staebelow GmbH przeciwko Landrat des Landkreises Bad Doberan.
6 S. Wronkowska, [w:] S. Wronkowska (red.), Polskie dyskusje o państwie prawa, Warszawa 1995 r., s.74.
7 Zob. preambuła do Prawa oświatowego: „Oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego społeczeństwa; kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także wskazaniami zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji o Prawach Dziecka. Nauczanie i wychowanie - respektując chrześcijański system wartości - za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości Ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności”.
8 Art. 31 Konstytucji RP: „1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej. 2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. 3. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”. Art. 54 ust. 1 Konstytucji RP: „Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów”.
9 Art. 9 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności: „1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. 2. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”.
10 Art.12: Konwencji o prawach dziecka: „1. Państwa-Strony zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dziecka, przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałość dziecka”. Art. 13 Konwencji o prawach dziecka: 1. Dziecko będzie miało prawo do swobodnej wypowiedzi; prawo to ma zawierać swobodę poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei wszelkiego rodzaju, bez względu na granice, w formie ustnej, pisemnej bądź za pomocą druku, w formie artystycznej lub z wykorzystaniem każdego innego środka przekazu według wyboru dziecka. 2. Wykonywanie tego prawa może podlegać pewnym ograniczeniom, lecz tylko takim, które są przewidziane przez prawo i które są konieczne: dla poszanowania praw lub reputacji innych osób albo do ochrony bezpieczeństwa narodowego lub porządku publicznego, bądź zdrowia albo moralności społecznej”.
11 L. Garlicki, M. Zubik, Art. 33. [w]: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom II, wyd. II. Wydawnictwo Sejmowe, 2016.
Jak zaprowadzić zmiany w Waszych szkołach, jak korzystać z praw i narzędzi prawnych do zmiany - o tym wkrótce, razem z Siecią Obywatelską Watchdog Polska.
Alina Czyżewska
